Metronoom en polsslag

Metronoom en polsslag

Het verschil tussen metrum en ritme is als het verschil tussen metronoom en polsslag. Ik wilde even schrijven: is als het verschil tussen dood en leven, maar daar zou ik prachtig levende metrische gedichten onrecht mee aandoen.
De metronoom is een mechanisch apparaat; de polsslag van een mens wisselt met zijn stemming, maar de goede dichter weet precies, of voelt precies aan wanneer hij of zij een anti-metrische plaats moet laten horen.
Meteen maar een recent voorbeeld. Anton Ent las de 150 psalmen en reageerde daar op. De verzameling is fraai uitgegeven bij de Katholieke Bijbelstichting onder de titel Man van twee wegen. De gedichten zijn zeer persoonlijk en zeker niet geschreven in een orthodoxe mentaliteit. Bij uitzondering is gedicht 11, EEUWIGE EER, een metrisch gedicht, in vijf-voetige jamben.

De scheepskist - donkerdicht en weggeborgen -
ademt een zoldergeur van heiligheid
raakt, sterker in zichzelf besloten,
het witte proviand aan niemand kwijt.

De luchter - eens verschoven en vergeten -
is in het kelderlicht dat niets vergeeft
een rijk van reinheid en zichzelf genoeg:
vorstin wie niemand audiëntie vroeg.

Heiliger wat ooit versplinterd is,
volkomen heilig de vernietiging.
Waar explodeert uw naam, dat ding?

Natuurlijk troont u op sacrale zangen.
Ik buig en zwijg tot ik verhuis.
Dan zal u eeuwig eer ontvangen.

Deze versmaat is zeer geschikt voor het Nederlands en dat is dan ook de reden dat 95% van de metrische gedichten geschreven is in jamben (twee lettergrepen: onbeklemtoond-beklemtoond.) De eerste regel gaat zo - en voor het gemak zet ik een accent op de beklemtoonde lettergrepen:
'De schéepskist - dónkerdícht en wéggebórgen -'
De tweede regel begint echter met een beklemtoonde lettergreep:
'ádemt een zóldergéur van héilighéid'

Het woord 'ademt' is hier van belang en de antimetrische klemtoon op de a versterkt dat. Ook de derde regel begint met een klemtoon als je de regel normaal leest, al past de hele regel in de viervoet, met een naslag, een onbeklemtoonde lettergreep.
'raakt, sterker in zichzelf besloten,' De vierde regel is weer gewoon een vijfvoetige jambe: 'het witte proviand aan niemand kwijt.'

In de zeventiende eeuw was Jacob Cats het beruchte voorbeeld van een dichter wiens verzen steeds 'klopten', waardoor je bij het lezen verviel in een dreun. (Het voorbeeld gaat over de ster van Bethlehem.)

Als Gódes wéerde Sóon, der ménschen wáren Hóeder,
Vercóos hier óp der Eérd' een Máget tót sijn Móeder,
En dát hy 't árme vólck genáde qúam aen-bíen,
Wert áen des Hémels thróon een níeuvve Stérr' gesíen:

Bij Hooft overkwam je dat niet:
(Het voorbeeld gaat over de opkomst van de zon.) De antimetrie is 'slaet', waarmee de handeling van het grijpen van de teugels (tomen) van het paard voor de zonnewagen extra nadruk krijgt.

Wannéer de Vórst des líchts sláet aen de gúlden tóomen
Sijn hándt, en béurt om hóoch aensíenlijck úter zée
Sijn úitgespréide prúick van lévend góudt, waermée
Hij náere anxtvállicheit, en váeck, en créple dróomen

In de moderne poëzie vind je het dode metrum bijvoorbeeld bij Jan Kal en bij Jean Pierre Rawie, die beiden cliché's en oubolligheid niet schuwen; het levende bij Jan Kuijper. Van alle drie een voorbeeld.

Figuurzagen
De líjnen díe ik óvertrék zijn héden,
na táchtigdúizend róndjes óp de klók
(zo óp de dág nauwkéurig dát ik schrók)
dezélfde áls ruim négen jáar geléden. (Jan Kal)

Idylle
Het régendé toen ík de tréin betrád
die míj uit stéeds dezélfde stéden
door stéeds eenzélfde régen hád geréden
naar stéeds dezélfde nóordelíjke stád. (Jean Pierre Rawie)

Het dwingende eindrijm, zonder enjambementen, versterkt natuurlijk nog de dreun van het vers. Let ook op de door rijmdwang gekozen oubollige woordkeus ('betrad').

Statica
Het wás een káttevél, 't miáuwde nóg.
't Híng áan een kóordje, mídden vóor de klás.
Ik hád de éboníeten stáaf; ik wás
de káttenmépper, ík die vóoralsnóg (Jan Kuijper)

De dichter maakt door het antimetrische 'miauwen' het kattevel extra 'levend'. Ook het voorzetsel 'aan' krijgt klemtoon, zij het in de maat.